Οι αναταραχές και οι μακροχρόνιοι πόλεμοι, αλλά και η θέση της Μεσσηνίας, οδήγησαν στην οχύρωση πολλών πόλεων με εντυπωσιακά κάστρα, που έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα. Η αρχιτεκτονική τους ακολουθεί τις εξελίξεις της πολεμικής τεχνολογίας και της οχυρωματικής τέχνης, ενώ εντυπωσιακή είναι η δημιουργία εγκαταστάσεων στο εσωτερικό τους (π.χ. υδραγωγεία) για να εξασφαλιστεί η επιβίωση των πληθυσμών, που κατοικούσαν ή κατέφευγαν εκεί σε περίπτωση επιδρομών. Τα περισσότερα κάστρα κτίστηκαν κυρίως από τους Φράγκους, στη θέση παλαιότερων βυζαντινών ή αρχαίων ελληνικών κτισμάτων, και ενισχύθηκαν αργότερα από τους Ενετούς, πάντα με στόχο την εξασφάλιση ασφαλών καταφυγίων στη μέση του πελάγους και των ταξιδιών τους από και προς τη Βενετία.

Θέσεις Κάστρων :Πύλος, Κορώνη, Μεθώνη, Ανδρούσα, Ζαρνάτα, Στούπα, Μίλα, Καλαμάτα, Παλιό Ναυαρίνο, Πήδημα, Κυπαρισσία…

Το Κάστρο της Κορώνης

Κτισμένο στα ερείπια της αρχαίας Ασίνης βρίσκεται στο κέντρο του σημερινού οικισμού και αποτελεί παράδειγμα οχυρωματικής τεχνικής. Με τις τεράστιες πύλες του, δείγματα γοτθικής αρχιτεκτονικής, εντυπωσιάζει αμέσως τον επισκέπτη, που μπορεί να θαυμάσει στο εσωτερικό του τις υπόγειες δεξαμενές, τον οκταγωνικό πύργο που κατασκευάστηκε από τους Τούρκους, τα ερείπια της βυζαντινής εκκλησίας της Αγίας Σοφίας (12ος αι.) και τον ναό του Αγ. Χαραλάμπους. Από το πλάτωμα του κάστρου η θέα του Μεσσηνιακού κόλπου με τις κορυφές του Ταϋγέτου στο βάθος, είναι μοναδική.

Το Κάστρο της Μεθώνης

Χτισμένο από τους Ενετούς σε μια μικρή χερσόνησο πάνω στα ερείπια της αρχαίας πόλης, είναι ένα από τα εντυπωσιακότερα κάστρα ολόκληρης της Ελλάδας. Τα τείχη του, παρά τις φθορές που έχουν υποστεί, στέκουν επιβλητικά, όπως και η οχυρωμένη Ακρόπολη. Από τα εντυπωσιακότερα τμήματα του κάστρου είναι η πέτρινη γέφυρα που το συνδέει με τη στεριά και η διακοσμημένη με ανάγλυφα πύλη του. Στο εσωτερικό του κάστρου σώζονται ερείπια κατοικιών, ενός χαμάμ και τμήματα της βυζαντινής εκκλησίας της Αγίας Σοφίας. Από την επιβλητική Πύλη της θάλασσας πλακόστρωτος διάδρομος οδηγεί στο Μπούρτζι, που αποτελεί την απόληξη του κάστρου προς τη θάλασσα. Σε πολλά σημεία υπάρχουν πλάκες με επιγραφές και βενετσιάνικα εμβλήματα, όπως το λιοντάρι του Αγίου Μάρκου. Σώζεται επίσης και συνεχίζει να λειτουργεί μέχρι σήμερα το εκκλησάκι της Αγίας Σωτήρας, που κτίστηκε από το Γαλλικό Απελευθερωτικό Σώμα το 1830.

Το Νιόκαστρο της Πύλου

Οικοδομήθηκε το 1573 από τους Τούρκους και έμεινε στην κατοχή τους μέχρι το 1686, οπότε πέρασε στην κατοχή των Ενετών. Το 1715 ανακαταλαμβάνεται από τους Τούρκους και μερικές δεκαετίες αργότερα πολιορκείται στη διάρκεια των Ορλοφικών από τον Αλέξιο Ορλώφ (1770) για να πυρποληθεί και να εκκενωθεί στη συνέχεια μετά από τη αποτυχία του κινήματος. Στη διάρκεια του Αγώνα για την Ανεξαρτησία από τους Τούρκους περνά διαδοχικά από πολλά χέρια και τελικά ελευθερώνεται από τον γάλλο στρατηγό Μαιζόν (1828). Έχει περίμετρο 1566 μέτρα και καταλαμβάνει έκταση 80 στρεμμάτων. Χωρίζεται σε δύο τμήματα, στον περίβολο-κάτω Κάστρο και την Ακρόπολη-επάνω Κάστρο.

Από τον εντός των τειχών οικισμό ελάχιστα κτίρια έχουν σωθεί. Μέσα στο κάστρο λειτουργεί το «Κέντρο Υποβρύχιων Αρχαιολογικών Ερευνών» ενώ ο χώρος της Ακρόπολης και τα πρώην κελιά της φυλακής μετατράπηκαν σε χώρους εργασίας, η πυριτιδαποθήκη έγινε αίθουσα συνεδρίων-εκθέσεων και το κτίριο στρατώνων Μαιζώνος αναστηλώθηκε και φιλοξενεί τη συλλογή του γάλλου φιλέλληνα Puaux και βιβλιοθήκη, χώρους παραμονής ερευνητών κ.α.

Το Κάστρο της Καλαμάτας

Σκαρφαλωμένο σε έναν πευκόφυτο λόφο με υπέροχη θέα στη θάλασσα και τον βαθυπράσινο κάμπο, κτίστηκε το 1208 από τον Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο. Εδώ έζησε η θρυλική πριγκίπισσα Ιζαμπώ, η οποία ενέπνευσε τον Αγγ. Τερζάκη και έγραψε το ομώνυμο ρομαντικό μυθιστόρημα. Έχει δύο οχυρωματικούς περιβόλους και ένα εσωτερικό φρούριο. Στον εξωτερικό περίβολο του κάστρου είναι εντοιχισμένοι αρχαίοι λίθοι, ενώ σώζονται τμήματα από τη βυζαντινή οχύρωση και λείψανα βυζαντινού ναού, που ορισμένοι τον ταυτίζουν με την Παναγία την «Καλομάτα», απ’ όπου πήρε το όνομά της η πόλη. Πιθανολογείται ότι κάτω από το Κάστρο βρίσκεται η Ακρόπολη των αρχαίων Φαρών. Στους πρόποδες του Κάστρου βρίσκεται ημισπηλαιώδης ναός του Αγ. Ιωάννου του Προδρόμου, που χρονολογείται στους μεταβυζαντινούς χρόνους.

Το κάστρο της Κυπαρισσίας

Με ιστορία 4.000 χρόνων, κατοικημένη ήδη από τη Μυκηναϊκή εποχή, η Κυπαρισσία, πόλη που συνδυάζει την ομορφιά του βουνού και τη γοητεία της θάλασσας, γνώρισε μεγάλη ακμή κατά την ελληνιστική περίοδο. Σε βραχώδη λόφο ανατολικά της πόλης βρισκόταν η αρχαία ακρόπολη, στη θέση της οποίας κτίστηκε κατά τους βυζαντινούς χρόνους κάστρο. Κατά τους Μεσαιωνικούς χρόνους, η περιοχή ονομάστηκε Αρκαδιά από τους πολλούς αρκάδες, που κατέφυγαν εκεί λόγω των επιδρομών των Σλάβων στην περιοχή τους. Το 1205 το κάστρο καταλήφθηκε από τους Φράγκους ενώ από το 1715 έως το 1821 ήταν υπό την κατοχή των Τούρκων. Σήμερα το «Κάστρο των Γιγάντων», όπως ονομάζεται, συνεχίζει να δεσπόζει σε ολόκληρη την πόλη, πλαισιωμένο από παραδοσιακά σπίτια, αρχοντικά και όμορφα καλντερίμια.

-------------------------------

Τα βυζαντινά μνημεία, τα μοναστήρια και οι εκκλησιές της Μεσσηνίας

Κυριολεκτικά κατάσπαρτη από υπέροχες βυζαντινές εκκλησίες και μοναστήρια, η Μεσσηνία κρύβει ένα εξαιρετικά ενδιαφέρον βυζαντινό παρελθόν, το οποίο ο επισκέπτης καλείται να ανακαλύψει.

Ο Ναός των Αγίων Αποστόλων της Καλαμάτας

Βυζαντινή εκκλησία που κτίστηκε το 1317 από τον Αυτοκράτορα Ανδρόνικο. Την Τετάρτη 23 Μαρτίου 1821, ο Θ. Κολοκοτρώνης με τον Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη, τον Παπαφλέσσα, τον Νικηταρά και άλλους αγωνιστές απελευθέρωσαν την Καλαμάτα από τους Τούρκους και συγκεντρώθηκαν με τον λαό και τον κλήρο στην πλατεία των Αγ. Αποστόλων, όπου τελέστηκε η πρώτη δοξολογία σε ελεύθερο ελληνικό έδαφος μετά από 400 χρόνια σκλαβιάς. Την ίδια μέρα, στο χώρο αυτό συγκροτήθηκε η «Μεσσηνιακή Σύγκλητος» και συντάχθηκε ένα σημαντικό κείμενο, που στάλθηκε προς «τας Ευρωπαϊκάς Αυλάς» και στο οποίο εξηγούσαν τους Εθνικούς σκοπούς αυτής της εξέγερσης και ζητούσαν τη «φιλάνθρωπο συνδρομή» των Μεγάλων Δυνάμεων για να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό.

Η Ι. Μονή του Βουλκάνου

Σε απόσταση αναπνοής από τον αρχαιολογικό χώρο της Αρχαίας Μεσσήνης, στα ερείπια του αρχαίου ναού του Ιθωμάτα Δία κτίστηκε στα βυζαντινά χρόνια η περίφημη ιερή Μονή του Βουλκάνου (ή Επάνω Καστρίτισσα ή Καθολικό ή Κορυφής). Η παράδοση λέει ότι σ’αυτή τη θέση κάποιοι ερημίτες βρήκαν την εικόνα της Παναγίας, που ήταν η αφορμή για το κτίσιμο της μονής. Λίγο πιο κάτω, ανάμεσα στο βουνό Βουλκάνο και τον χαμηλότερο λόφο του Αγ. Βασιλείου, στο διάσελο των δύο βουνών κτίστηκε αργότερα το μεγάλο νέο μοναστήρι του Βουλκάνου. Η παλαιά μονή έχει χαρακτηριστεί διατηρητέο μνημείο, αλλά και η νέα μονή έχει και αυτή την ιστορία της αφού το 1821 ήταν το ορμητήριο των επαναστατημένων Ελλήνων. Στη μονή, που εορτάζει στις 15 Αυγούστου, σώζονται σπουδαία χειρόγραφα, αλλά και λείψανα Αγίων (Ιωάννου Χρυσοστόμου και Διονυσίου Αεροπαγίτου), ιερά σκεύη και άμφια (του Πατριάρχη Γρηγορίου του Ε’) αλλά και η θαυματουργή εικόνα της Παναγίας, έργο του Ευαγγελιστή Λουκά. Κάθε χρόνο στη γιορτή της γίνεται μεγάλο πανηγύρι και ανεβάζουν με πομπή την εικόνα της Παναγίας στην πρώτη της κατοικία, το μοναστήρι της Κορυφής.

Το εκκλησάκι της Αγ. Θεοδώρας

Βρίσκεται στο χωριό Βάστα και σε μια περιοχή, που φημίζεται για τα πολλά νερά και την ομορφιά της. Το εκκλησάκι της Αγ. Θεοδώρας, κτισμένο τον 10ο αιώνα, έχει το εξής χαρακτηριστικό στο οποίο οφείλει και τη μοναδικότητά του: 17 μεγάλα και μικρά δέντρα ηλικίας 200-250 ετών αναπτύσσονται κατά εντυπωσιακό τρόπο και στηρίζονται στη στέγη του, οι ρίζες τους όμως είναι αφανείς τόσο εσωτερικά όσο και εξωτερικά πράγμα που σημαίνει ότι διέρχονται μέσα από την τοιχοποιία του πάχους 6 εκ. Κάτω από τα θεμέλια του ναού υπάρχουν πηγές πόσιμου νερού, που ρέουν όλο τον χρόνο και θεωρούνται αγίασμα από τους προσκυνητές.

Τα μοναστήρια της Αλαγονίας

Το Μαρδάτσι ή Μαρδάκι, Ι. Μονή Κοιμήσεως Θεοτόκου. Κτίστηκε το 1504 και βρίσκεται στην περιοχή της Νέδουσας. Στην τουρκοκρατία ήταν καταφύγιο κλεφταρματωλών και αργότερα ορμητήριο του Παπαφλέσσα, του Αναγνωσταρά, του Νικηταρά και άλλων αγωνιστών. Σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση, δεν πάτησε ποτέ Τούρκου πόδι στη Μονή, γιατί ο ηγούμενός της Νικηφόρος Πράττης είχε θεραπεύσει την κόρη του Σουλτάνου από βαριά αρρώστια και είχε εκδοθεί φιρμάνι, που απαγόρευε στους Οθωμανούς να καταπατούν τη μονή.

Η Σιδερόπορτα, Ι. Μονή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου, κτίστηκε το 1586 και βρίσκεται κοντά στα χωριά Καρβέλι και Λαδά. Αρχικά γνωστή με το όνομα Παναγία η Περίβλεπτος πήρε το σημερινό της όνομα από σιδερένια πόρτα, που δώρισε ο κτήτοράς της Παρθένιος Ψωμάς το 1623. Είναι το καλύτερα διατηρημένο μοναστήρι της Αλαγονίας, διάφορες όμως επεμβάσεις (ασβεστοχρίσματα) που έγιναν τις τελευταίες δεκαετίες κάλυψαν τις θαυμάσιες τοιχογραφίες του ναού.

Η Μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου. Σε μαγευτική τοποθεσία απέναντι από το χωριό Αλαγονία, από το μοναστήρι αυτό που κτίστηκε στις αρχές του 18ου αιώνα σώζεται σήμερα μόνο ο ναΐσκος του.

Το Μελέ, Ι. Μονή του τιμίου Προδρόμου. Βρίσκεται ανάμεσα στο κάστρο Μελέ και στο χωριό Αρτεμισία και εκτιμάται ότι κτίστηκε τον 17ο αι. Σώζεται ο ωραιότατος βυζαντινός ναός της με εξαιρετικές «λαϊκές» αγιογραφίες, που καλύπτουν ολόκληρο τον κυρίως ναό και τον νάρθηκα. Στη Μονή λειτουργούσε σχολή, η οποία ιδρύθηκε το 1712 και είχε περίφημους δασκάλους-μοναχούς που δίδασκαν θεολογία, φιλοσοφία, γεωγραφία, μαθηματικά και αρχαία ελληνικά και λατινικά.

-------------------------------

Η… βυζαντινή πλευρά της Μεσσηνίας

Για τους αρχαιολόγους και ιστοριοδίφες, η Μονή της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, το Ανδρομονάστηρο στα Πετράλωνα, είναι αστείρευτη πηγή μελέτης της μοναστικής ζωής από το 13ο έως και το 19ο αιώνα. Η αρχιτεκτονική και η βυζαντινή τέχνη του συναρπάζουν τους επισκέπτες, ενώ κάθε χρόνο στις 6 Αυγούστου στους χώρους του συγκεντρώνονται εκατοντάδες προσκυνητές.
Πρόκειται για το σπουδαιότερο μοναστηριακό συγκρότημα της Μεσσηνίας και ένα από τα ωραιότερα της Πελοποννήσου. Ζωτικό σημείο αναφοράς για τη συλλογική μνήμη των κατοίκων της περιοχής, το Ανδρομονάστηρο είχε αφεθεί στη φθορά του χρόνου για παραπάνω από έναν αιώνα. Η 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων κατόρθωσε να εντάξει την πρώτη φάση των έργων αποκατάστασης του στο ΕΣΠΑ και εδώ και δυο μήνες η αρχαιολόγος Λαμπρινή Μπούζα, ειδικευμένο προσωπικό και εργατοτεχνίτες, συνεργάζονται σε μια απαιτητική προσπάθεια γεμάτη εκπλήξεις.

Περίπου τριάντα χιλιόμετρα από την Καλαμάτα, πολύ κοντά στην Αρχαία Μεσσήνη, το εντυπωσιακό συγκρότημα του Ανδρομονάστηρου βρίσκεται σε μια περιοχή ασύγκριτου φυσικού κάλλους. Αιωνόβιοι πλάτανοι το περιβάλλουν, νερά κελαρύζουν στην απομονωμένη κατάφυτη ρεματιά, ελαιώνες απλώνονται στην ευρύτερη περιφέρεια του. Μετόχι της Μονής Βουλκάνου, το Ανδρομονάστηρο περιλαμβάνει το καθολικό πλαισιωμένο από παρεκκλήσια και βοηθητι κούς χώρους, πύργους και το τριώροφο κτίσμα της τράπεζας, πτέρυγες με κελιά.

Στην παρούσα φάση έργων, που αναμένεται να διαρκέσουν παραπάνω από δύο χρόνια, θα γίνει αναστήλωση και αποκατάσταση του βόρειου πύργου και της εφαπτόμενης τριώροφης τράπεζας και κεράμωση της στέγης, ώστε να αποφευχθούν περαιτέρω φθορές. Το σύνολο της αποκατάστασης θα κοστίσει 3 εκατ. ευρώ, ενώ η πρώτη φάση εργασιών που βρίσκεται σε εξέλιξη είναι προϋπολογισμού 700.000.

«Πρόκειται για μια εγκαταλελειμμένη μονή πάρα πολύ σημαντική, σπουδαία και μεγάλης έκτασης», σημειώνει η προϊσταμένη της 26ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Ευαγγελία Μηλίτση. «Το Ανδρομονάστηρο ήταν από τους πρωταρχικούς στόχους της Εφορείας για ένταξη στο ΕΣΠΑ και είμαστε ικανοποιημένοι που τουλάχιστον ξεκινά η αποκατάσταση ενός κομματιού από τα βασικά του συγκροτήματος».
Στο ΕΣΠΑ δεν εντάχθηκε, όμως, μόνο η Μονή Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στα Πετράλωνα. Άλλα τρία έργα έχουν ξεκινήσει: Αναστήλωση γίνεται στην Αγία Σοφία, στη Λαγκάδα της Μεσσηνιακής Μάνης (150.000 ευρώ). Έχει αρχίσει η αποκατάσταση του Αγίου Νικολάου Μεσόρουγας στην Αλαγονία (270.000 ευρώ). Συντηρούνται οι τοιχογραφίες στον Άγιο Νικόλαο στο Καμπινάρι Πλάτσας (μοναδικές για τα δεδομένα της Πελοποννήσου, ένα πολύ ση μαντικό μνημείο, 330.000 ευρώ). Άμεσα αναμένεται να ενταχθεί στο πρόγραμμα χρηματοδότησης το Κάστρο Ανδρούσας, επιδιώκεται η αποκατάσταση της Ανάληψης στα Φιλιατρά (μνημείο που έχει δεινοπαθήσει από τους σεισμούς), ενώ θα συντηρηθούν και οι τοιχογραφίες της «Σαμαρίνας», του Ναού της Ζωοδόχου Πηγής μεταξύ Καλογερόρραχης και Ελληνοκκλησιάς. Η τελευταία βρίσκεται πολύ κοντά στο Ανδρομονάστηρο, επίσης σε πανέμορφο τοπίο με ελιές και αμπέλια. Αξίζει να την επισκεφθείτε αν βρεθείτε στην περιοχή.

Σε ό,τι αφορά το έργο αποκατάστασης του Ανδρομονάστηρου, ο Μιχάλης Κόππας, αρχαιολόγος της Εφορείας, αναφέρει: «Πρόκειται για ένα πολύ μεγάλο μοναστήρι. Στο Καθολικό του, βρίσκουμε τοιχογραφίες του 13ου αιώνα και μαρμάρινο τέμπλο. Περιβάλλεται από τα κελιά και την τράπεζα, όπου έτρωγαν οι μοναχοί. Στην τράπεζα, όπου θα επέμβουμε, πολύ μεγάλα κομμάτια των τοίχων του έχουν πέσει, όπως και η στέγη του τρίτου ορόφου εδώ και παραπάνω από έναν αιώνα. Η βροχή έχει ξεπλύνει τις τοιχοποιίες, έχει κλονιστεί η στατική επάρκεια του χώρου. Αντιμετωπίζει πάρα πολλά προβλήματα. Κομμάτια ολόκληρα έχουν πέσει. Εμείς προσπαθούμε τώρα να ανατάξουμε κομμάτια που έχουν γείρει και να συμπληρώσουμε κομμάτια που έχουν πέσει. Το έργο μας είναι σημαντικό, με σύνθετα προβλήματα».
«Παρότι έχουμε ξεκινήσει μόλις δύο μήνες», εξακολουθεί ο κ. Κάππας, «έχουμε ήδη δει πολύτιμα στοιχεία για την ιστορία της μονής. Ξεκινήσαμε διερευνώντας την οικοδομική ιστορία, διερευνώντας τις επιχώσεις και τα πεσμένα μέρη. Βρήκαμε στοιχεία που μας βοήθησαν να αξιολογήσουμε πώς εξελίχθηκε η οικοδομική ιστορία του κτηρίου, πώς άλλαξε σταδιακά η στέγη του, πώς υπερυψώθηκε. Γι' αυτό είναι δεδομένη και απαραίτητη η παρουσία αρχαιολόγου. Ενώ το έργο είναι αναστηλωτικό, προκύπτουν συνεχώς ιστορικά, αρχαιολογικά στοιχεία, τα οποία πρέπει να τεκμηριώνονται, καθημερινά να καταγράφονται, έχουμε και ευρήματα τα οποία πρέπει αντιστοίχως να περνάνε στα αρχαιολογικά ημερολόγια».
«Το συγκεκριμένο μοναστήρι παρουσιάζει εξαιρετικό ενδιαφέρον, κυρίως επειδή έχει εγκαταλειφθεί εδώ και τουλάχιστον έναν αιώνα, με αποτέλεσμα να έχει αφεθεί ασυντήρητο», λέει ο κ. Κάππας. «Ενώ αυτό είναι αρνητικό ως προς την εικόνα που παρουσιάζει, είναι παράλληλα θετικό για τη διαφύλαξη στοιχείων του μοναστικού τρόπου ζωής και κατασκευαστικών δεδομένων. Δεν έχουν γίνει μεταγενέστερες επεμβάσεις νεωτερικές, αυτές που συνήθως αλλοιώνουν τη φυσιογνωμία του χώρου. Το μνημείο προσφέρεται για μελέτη, χάριν στην αποτύπωση της φθοράς του χρόνου πάνω στα κτήρια. Οι διαφορετικές πληροφορίες που προσφέρει για επιμέρους ζητήματα της μοναστικής ζωής, της λατρευτικής, του τρόπου που έμεναν και ζούσαν οι μοναχοί, καθιστούν το Ανδρομονάστηρο μοναδικό».

Σημειώνουμε ότι η εκκλησία της Μονής είναι χτισμένη πάνω σε πηγή, από την οποία τα χρόνια του Μεσαίωνα και της Τουρκοκρατίας υδροδοτείτο η πολίχνη της Ανδρούσας. Σώζεται, επίσης, η εκκλησία του Αγίου Λαζάρου, ο κοιμητηριακός ναός του μοναστηριού, 100 μέτρα από το συγκρότημα.

Ο κ. Κάππας θεωρεί πως, αν το Ανδρομονάστηρο αποκατασταθεί και προβληθεί σωστά σε συνδυασμό με τη μικρή απόσταση που το χωρίζει από την Αρχαία Μεσσήνη-, θα αποτελέσει έναν επιπλέον πόλο έλξης επισκεπτών στο νομό μας.
«Οι επισκέπτες της Αρχαίας Μεσσήνης θα μπορούσαν να συνεχίζουν τέσσερα πέντε χιλιόμετρα μετά την Αρκαδική Πύλη μέχρι το Ανδρομονάστηρο, ένα πολύ σημαντικό μνημείο για τη μεσαιωνική ιστορία της Μεσσηνίας», λέει ο κ. Κάππας.
«Ο νομός μας», υπογραμμίζει, «είναι μια από τις λίγες περιοχές που προσφέρουν τόσο πολύ υλικό για τη μελέτη της βυζαντινής αρχιτεκτονικής και της βυζαντινής τέχνης. Είναι μια περιοχή που, παρά τους σεισμούς που έχουν προκαλέσει φοβερές καταστροφές στα μνημεία της, έχει κτηριακά κατάλοιπα από την παλαιοχριστιανική περίοδο έως και την άλωση της περιοχής από τους Τούρκους. Έχει αντιπροσωπευτικά μνημεία από κάθε περίοδο. Η Μεσσηνία είναι ιδανική για να μελετήσει κανείς σταδιακά και να βγάλει συμπεράσματα για την τέχνη και την αρχιτεκτονική από τον 5ο έως το 15ο αιώνα μ.Χ. Η Ηλεία ή η Αχαΐα, αντίθετα, έχουν πολύ λίγα μνημεία. Ακόμα και η Κορινθία, η Αργολίδα, έχουν λιγότερα μνημεία από τη Μεσσηνία. Με μόνη εξαίρεση τη Λακωνία και λόγω του Δεσποτάτου του Μυστρά, ο τόπος είναι από τους πιο πλούσιους σε βυζαντινά μνημεία».

Γεωργία Οικονομοπούλου (Πηγή: Εφημερίδα Θάρρος)